Hulpmiddelen

In het hele land zijn gemeenten bezig met de uitwerking van de Omgevingswet in hun eigen omgevingsvisie, omgevingsplan en omgevingsprogramma. Dit is een mooie kans voor gemeenten om klimaatadaptatie op te nemen in hun visie, regelgeving en activiteiten. Regio Noordoost-Brabant verkende samen met ORG-ID de mogelijkheden en legde ze vast in het rapport Bouwstenen klimaatadaptatie Omgevingsvisies. Dit rapport is bedoeld voor de opstellers van omgevingsvisies en voor vakinhoudelijke medewerkers.

Het rapport laat met ‘bouwstenen’ zien hoe je klimaatadaptatie kunt opnemenin een gemeentelijke omgevingsvisie. De bouwstenen schetsen de huidige kennis van wat een gemeente moet en mag regelen voor klimaatadaptatie in de fysieke leefomgeving. Met tekstvoorstellen verkennen Noordoost-Brabant en ORG-ID hoe je de gemeentelijke omgevingsvisie kunt invullen. Het zijn schetsen, het zijn geen volledig juridisch onderbouwde teksten. Je kunt ze gebruiken als vertrekpunt. Deze bouwstenen worden op termijn waarschijnlijk verder aangevuld met nieuwe inzichten en ervaringen.

De Klimaateffectatlas Noord-Brabant geeft een eerste beeld van de klimaateffecten en kwetsbaarheden in uw gebied. De atlas vormt daarmee een belangrijke bouwsteen voor het uitvoeren van een stresstest (light). De kaarten in de atlas worden stap voor stap toegelicht en waar mogelijk wordt er verwezen naar maatregelen.

Het ‘Weerbericht 2050’ geeft inzicht in de lokale weersomstandigheden rond 2050 in de steden Breda,Tilburg en 's-Hertogenbosch. Het betreft indicaties op basis van de KNMI’14 scenario’s, modelberekeningen en informatie uit lokale weerstations. De tool geeft de mogelijkheid om specifieke weersverwachtingen op een gekozen tijdstip te genereren. Voorbeelden zijn de kans op extreme regenval of hitte tijdens de Tilburgse kermis of de Bossche Parade rond 2050. Op basis van onderzoek gaat het KNMI er vanuit dat het Weerbericht 2050 toepasbaar is voor heel Midden-Brabant.

Download het rapport. De tool is op te vragen via contactformuier.

Voor iedereen die aan de slag gaat met de stresstest, is een uitgebreide bijsluiter verschenen. Hierin staan instructies voor het uitvoeren van de stresstest. Ook vind je er gebruiksaanwijzingen voor het interpreteren en toepassen van uitkomsten. De bijsluiter is ontwikkeld door het Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie (DPRA), in samenwerking met een groot aantal partijen.

De provincie Gelderland heeft drie brochures ontwikkeld om te stimuleren dat er meer groen komt in steden, dorpen en landbouwgebieden. De brochures laten zien hoe je woonwijken, winkelcentra en bedrijventerreinen met verschillende maatregelen kunt vergroenen. Zo wil de provincie de biodiversiteit vergroten, en bijdragen aan een gezonde en klimaatbestendige omgeving in Gelderland en de rest van Nederland. De brochures laten niet alleen zien wat je kunt doen, maar ook wat de effecten van de maatregelen zijn.

In de CoolKit kun je informatie vinden over de manieren waarop je buurten en straten hittebestendig kunt maken. De interactieve PDF geeft informatie over de oorzaken van hittestress en biedt ontwerprichtlijnen voor de herontwikkeling van buurten en straten in de stad. De richtlijnen geven daarbij voldoende vrijheid om eigen invulling te geven aan het daadwerkelijke ontwerp, gericht op de specifieke lokale situatie van de buurt of straat. Daarnaast biedt de tool een overzicht van de werking en effectiviteit van verschillende maatregelen.

De CoolKit is bedoeld voor stedenbouwkundigen, landschapsarchitecten en projectontwikkelaars.

Download de CoolKit

Bomen worden vaak weggehaald in projecten, omdat ze in de weg staan. Anderzijds zijn er gemeenten of projectontwikkelaars die graag volwassen bomen willen planten in een project. Het online platform Bomenmakelaar brengt de boomaanbieder en boomzoeker bij elkaar. Waardevolle bomen die een positieve bijdrage leveren aan het klimaat hoeven op deze manier niet te worden gekapt, maar zetten hun leven voort op een nieuwe plek. Bomen zorgen voor verkoeling tijdens warme dagen en dragen bij in het voorkomen van wateroverlast tijdens hevige neerslag. Bovendien bevorderen ze de omgevingskwaliteit.

De effecten van klimaatverandering worden steeds vaker zichtbaar: stad en regio kampen met wateroverlast en hittestress. De urgentie van een klimaatbestendige en water-robuuste inrichting van de leefomgeving is dus hoog. Daarom is er vanuit het Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie een Klimaatadaptatie Adviesteam gestart. Dit team – een consortium van adviesbureaus, kennisinstituten en maatschappelijke organisaties – heeft negen maanden lang tien regio’s begeleid in de praktische stappen naar klimaatadaptatie.

De bevindingen en aanbevelingen die dat traject heeft opgeleverd, heeft het Klimaatadaptatie Adviesteam naar buiten gebracht in de vorm van een essay. Het essay kan andere regio’s helpen met het versnellen van hun eigen proces richting klimaatadaptatie.

In de EfFact checker vind je antwoord op verschillende vragen uit de praktijk over hittemaatregelen in de buitenruimte. Voorbeelden van vragen in de EfFact checker: Hoe verkoelen bomen de omgeving? Welke bomen gaan hittestress het beste tegen? Hoe groot is het verkoelend effect van groene gevels? Wat is het verkoelend effect van een fontein?

De vragen in de EfFact checker zijn verdeeld in 4 thema’s: stedelijk oppervlaktewater, groene gevels, groene daken en bomen.

Deze tabel geeft een overzicht van de effecten van verschillende klimaatadaptatiemaatregelen. De tabel richt zich op maatregelen die schade door hitte, droogte of regenwater beperken in de directe omgeving of invloedssfeer van particulieren (buitenruimte, gebouw en gedrag).

De effecten van de maatregelen worden gegeven in verhouding met elkaar, ten opzichte van de referentiesituatie zonder maatregel. De tabel zegt niets over de efficiëntie, dus of een maatregel financieel aantrekkelijk is. Bij die afweging spelen lokale omstandigheden, schaalgrootte en nevendoelen een rol.

De factsheet laat dakprestaties zo kwantitatief mogelijk zien. Onder meer ten aanzien van kosten en baten, koeling, waterberging, biodiversiteit en (extra) buitengebruiksruimte. Hij is gebaseerd op dertig wetenschappelijke bronnen. Met de factsheet willen STOWA en de Green Deal het gesprek tussen alle belanghebbenden van groene daken op gang brengen, met als doel te zorgen voor meer en betere groenblauwe daken en gezamenlijk alle voordelen daarvan te benutten. Eén van de voordelen is dat bij neerslag de planten op het dak 45 tot 70 procent van de neerslag verdampen. Dit geeft verkoeling binnen en buiten, en zorgt dat er minder water van het dak direct afstroomt naar het riool. Door de verkoelende werking op het dak leveren zonnepanelen in combinatie met groen 6% meer energie op.

Bomen en groen in de stad leveren veel positieve effecten voor de leefomgeving: ze verbeteren bijvoorbeeld de waterhuishouding,  beperken de opwarming van de stad en dragen bij aan een betere luchtkwaliteit. In onderstaande factsheets staat alle wetenschappelijke kennis samengevat van de positieve effecten van bomen en groen.

De factsheets bieden informatie voor de onderbouwing van beleid en beslissingen over groen. Daarnaast geven ze praktische informatie voor het daadwerkelijk realiseren ervan:

• Klimaat en temperatuur
• Waterhuishouding
• Luchtkwaliteit
• Biodiversiteit

In aanvulling op de factsheets is de bijdrage van 120 boomsoorten aan de vier hierboven genoemde thema's samengevat. Het resultaat is een bomenposter die per boomsoort de positieve bijdrage aan de leefomgeving weergeeft.

Gidsmodellen zijn beeldende schema's, beschikbaar voor de 10 onderscheiden landschapstypes van Nederland. Elk model reikt suggesties aan voor klimaatadaptatie in 3 stappen: (1): 3D visualisatie van uitgangssituatie natuurlijk systeem, (2): versterking klimaatrobuustheid, (3): kansen voor economische initiatieven (ecosysteemdiensten). De gidsmodellen zijn beschikbaar op regionaal en op stedelijk niveau. De modellen geven aanvullend ook informatie over de belangrijkste klimaateffecten in het landschapstype en over achterliggende ontwikkelprincipes.

Groenblauwe Netwerken maatregelendatabase is een praktische handleiding voor iedereen die betrokken is bij de vormgeving en inrichting van de stedelijke omgeving. De tool ondersteunt bij het ontwerpen van duurzame, veerkrachtige en klimaatbestendige steden. Naast een overzicht van ontwerpoplossingen en passende maatregelen geeft de website tal van voorbeelden van mooie projecten, voortkomend uit een gezamenlijke aanpak.

Het klimaat verandert langzaam. De urgentie om in te grijpen of de fysieke ruimte te veranderen is daarom klein. Met meekoppelen wordt klimaatadaptatie een onderdeel van het structurele onderhoud van de stad. Het Handboek Meekoppelen is een website die tips, adviezen en voorbeelden biedt voor het meekoppelen van adaptatie met andere investeringen in de stad. Vervangt u het riool? Zorg dan voor een klimaatplan met water retentie. Gaat u grootschalig groenonderhoud plannen? Kijk dan of de buurt ook minder verhard kan worden.

Het handboek proeftuinen ondersteunt om water en klimaat in een vroeg stadium in een breder ontwikkelings- of herstructureringsproces integraal mee te nemen. De methode bestaat in essentie uit ontwerpend onderzoek, of misschien nog wel meer onderzoekend ontwerpen, met alle stakeholders. Het is daarmee een middel dat leidt tot inhoudelijke reflectie en verdieping, en het versterken van de communicatie tussen betrokken partners.

De handreiking Het Levende Gebouw is een boekwerk vol inspirerende ideeën voor prettige groene gebouwen. Het bevat voorbeelden van gerealiseerde projecten en inspirerende toepassingen, gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek en ervaringen uit de praktijk. Ook faal-en succesfactoren in aanleg, gebruik en onderhoud komen aan bod. Daarbij is ook aandacht voor het tijdig betrekken van een groenprofessional en het belang van deskundig onderhoud.

Deze handreiking helpt gemeenten en andere decentrale overheden om klimaatadaptief bouwen en inrichten in hun beleid en plannen vast te leggen. Binnen de huidige wetgeving is er al veel mogelijk op dat gebied, maar gemeenten maken nu nog weinig gebruik van deze mogelijkheden. Dat komt doordat ze vaak niet weten wat er juridisch wel en niet kan. De handreiking laat met voorbeelden zien welke mogelijkheden voor klimaatadaptief bouwen en inrichten er allemaal zijn binnen de huidige wetgeving. Je kunt regels op verschillende manieren vastleggen via decentrale regelgeving, maar je kunt bijvoorbeeld ook afspraken maken in een convenant of gebruikmaken van stimuleringsmaatregelen. Deze handreiking helpt je om een keuze te maken tussen de verschillende mogelijkheden. Zo kan het een handig hulpmiddel zijn tijdens risicodialogen en watertoetsprocessen.

Download de handreiking.

De Handreiking lokaal hitteplan, speciaal gericht op het thema gezondheid, helpt lokale partijen bij het opstellen van een hitteplan. Zo’n plan kan de lokale aanpak van klimaatadaptatie en eenzaamheid ondersteunen. De workshop van de provincie Zuid-Holland kan ook inspiratie bieden om tot een hitteplan te komen.

Een lokaal hitteplan kan de basis vormen voor een draaiboek waarmee overheids- en maatschappelijke organisaties tijdens een hitteperiode in actie kunnen komen – gezamenlijk, maar wel elk vanuit hun eigen expertise. Het lokale hitteplan helpt organisaties bijvoorbeeld bij het verkrijgen van achtergrondinformatie en bij het uitvoeren van hun reguliere taken en aanvullende maatregelen tijdens hitte.

Download de handreiking

Klimaatverandering zorgt voor meer hoosbuien. De voorspellingen geven aan dat het aantal hoosbuien de komende jaren zal toenemen, ook in heftigheid. Het is geen tijdelijk fenomeen en het loont dan ook zeker de moeite om eens stil te staan bij de vraag: hoe hoosbuibestendig is mijn huis, straat of buurt eigenlijk? Daarover gaat de publiekscampagne HoHoHoosbui van Waterschap Rivierenland. Op de speciale campagnesite krijgen inwoners tips en ideeën over maatregelen die zij zelf kunnen nemen in en rond huis en tuin. Ook staan er interviews met inwoners die wateroverlast hebben ervaren. Want voorkomen is beter dan genezen. En alle kleine beetjes helpen daarbij.

Het klimaat verandert. Het weer wordt minder stabiel. Soms gaat het hard regenen en dan is het weer lang droog. Het stedelijk watersysteem is hier niet op ingericht. Heftige regenbuien leiden tot wateroverlast. Een groene tuin is ook goed voor meer natuur in de stad, voor vogels en vlinders. Huisje boompje beter inspireert en helpt om tuinen te vergroenen en klimaatbestendig in te richten.

Hoe maken we steden bestand tegen overstromingen, heviger neerslag, droogte en hitte? Stedenbouwkundigen, ingenieurs, beleidsmakers en belangenorganisaties staan steeds vaker voor de uitdaging om steden bestand te maken tegen klimaatverandering. In de afgelopen jaren is veel onderzoek gedaan naar de uitdaging om steden bestand te maken tegen klimaatverandering en zijn er boeken vol geschreven met mogelijke maatregelen. De Klimaatadaptatie app maakt deze maatregelen gemakkelijk en snel toegankelijk. De app biedt informatie en inspiratie die relevant is voor een nieuwbouw, herstructurering of renovatie project. Op basis van eenvoudige criteria als schaal, landgebruik en type project selecteert en rangschikt de app de mogelijke maatregelen.

De Klimaatschadeschatter is een tool die inschat hoeveel schade wateroverlast, hitte en droogte in Nederland zullen veroorzaken in de periode 2018 tot 2050. De tool geeft per inwoner van een gemeente een schatting voor verschillende schades, zoals extra ziekenhuisopnames door hitte en schade aan panden door wateroverlast. Daarnaast presenteert de tool het restrisico voor een overstroming vanuit het primaire systeem.

De informatie is gratis beschikbaar en alle gegevens zijn openbaar.

De Klimaateffectatlas geeft je een eerste indruk van de (toekomstige) dreigingen van overstromingen, wateroverlast, droogte en hitte in jouw gebied. De atlas is gebaseerd op landelijke gegevens en geeft een indicatie van de orde grootte van effecten die mogelijk gaan spelen in een gebied. De atlas is gratis te gebruiken en een logisch startpunt voor het uitvoeren van een klimaatstresstest. Naast lokale en regionale overheden is de atlas relevant voor bijvoorbeeld onderwijsinstellingen, studenten, bedrijven en burgers.

De Meerlaagsveiligheid (MLV) Verkenner is een webapplicatie (website) die snel en op een eenvoudige manier inzichtelijk maakt wat de overstromingsrisico’s zijn in een bepaald gebied. De applicatie geeft inzicht in welke maatregelen bij ruimtelijke ontwikkelingen kansrijk zijn om het overstromingsrisico te beperken (meerlaagsveiligheid, laag 2).

Daken bieden allerlei kansen voor gebruik. Bovendien kunnen ze een belangrijke bijdrage leveren aan het leefklimaat in de stad. Het dak kent vaak maar een functie: het gebouw beschermen tegen koude, wind en regen. In het kader van groene energie wordt het dak daarnaast steeds vaker benut voor het plaatsen van bijvoorbeeld zonnecellen. Als bouwsteen naar een duurzame stedenbouw worden steeds vaker begroeide daken gerealiseerd maar er zijn meer opties en combinaties. De website multifunctionele daken geeft nieuwe ideeën voor de invulling van het dak, laat het nut zien van multifunctioneel dakgebruik en helpt bij het ontwerp en de uitvraag van de aanleg van een multifunctioneel duurzaam dak.

In de Nationale klimaatadaptatiestrategie (2016) zijn de gevolgen van klimaatverandering voor vier klimaattrends in vier bollenschema’s opgenomen. Deze afbeeldingen tonen een (versimpelde) visuele samenvatting van de huidige wetenschappelijke kennis over klimaateffecten en klimaatgevolgen. De afbeeldingen zijn een hulpmiddel om inzicht in kansen en risico’s te vergroten en op zoek te gaan naar aanvullende kennis en samenwerkingspartners. Sinds 2016 zijn deze bollenschema’s doorontwikkeld en uitgebreid. In december 2018 is de NAS-adaptatietool gelanceerd. Met deze interactieve tool kun je zelf een bollenschema samenstellen, die past bij jouw werkterrein of probleem.

Ga naar de NAS-adaptatietool of download het rapport met de toelichting.

Deze negen direct toepasbare ontwerprichtlijnen bieden handvatten voor een groene, hittebestendige inrichting van steden. Op schaal van de stad gaat het om behoud, onderhoud en bereikbaarheid van parken, stadsbossen en groene netwerken. Op schaal van een park en een straat staat het creëren van verschillende microklimaten door bomen centraal. Door verschillende microklimaten in te richten, kunnen bewoners namelijk zelf kiezen voor een plek in de zon, de halfschaduw of de schaduw.

De ontwerprichtlijnen zijn gebaseerd op wetenschappelijke kennis en veldwerk in drie Nederlandse steden en zijn getest op hun toepasbaarheid in ontwerpprocessen met landschapsarchitecten. Ze zijn nu klaar voor gebruik in de ontwerppraktijk.

Download de ontwerprichtlijnen klimaatbestendig groen in de stad

De landelijke stichting Operatie Steenbreek biedt gemeenten een activiteitenpakket aan waarmee zij in de eigen gemeente bewoners en ondernemers kunnen inspireren en enthousiasmeren om hun eigen tuin te vergroenen. De negatieve gevolgen van verstening in de particuliere tuin worden daarbij onder de aandacht gebracht. Denk hierbij aan de afbreuk van de biodiversiteit en aan klimaatverandering. Samen met deelnemende gemeenten, waterschappen en bedrijfsleven deelt Operatie Steenbreek de kennis en richten zij zich op het veranderen van dit bewustzijn bij burgers met de hoop dat iedereen de eigen leefomgeving gaat vergroenen!

Een groot deel van ons land ligt onder de zeespiegel en veel grote rivieren vinden er hun weg naar zee. Meer dan de helft van de Nederlanders woont in een gebied dat kan overstromen. Samen met andere waterbeheerders werkt Rijkswaterstaat dagelijks aan de bescherming van ons land tegen hoogwater. We versterken bijvoorbeeld de kust, onderhouden dijken en stormvloedkeringen en geven rivieren meer ruimte. Maar de natuur is grillig, dus het kan een keer misgaan. Om het aantal slachtoffers en de schade beperken, is het belangrijk dat bedrijven en inwoners weten wat ze moeten doen. Op overstroomik.nl kan iedereen zijn postcode invoeren en zien hoe hoog het water in zijn omgeving kan komen. Is evacuatie een optie of moet je juist blijven?

De sterk versteende inrichting van onze leefomgeving zorgt voor problemen als hittestress en wateroverlast. Er zit maar een ding op: onze ruimte aanpassen aan het veranderende klimaat. Dat geldt ook voor tuinen. Het rapport 'Door de tegels de tuin niet meer zien' geeft een overzicht van wat zich afspeelt op het gebied van het klimaatbestendig inrichten van private tuinen in Nederland. 

Wil je begrijpen hoe een perceel onder verschillende omstandigheden functioneert? Of welke maatregelen het beste werken om water te bergen of af te voeren? Dan kan de PerceelTool je daarbij helpen.

De PerceelTool berekent hoeveel regenwater je perceel kan verwerken en hoeveel water er afstroomt naar het openbare gebied of de riolering. De tool kijkt hoe alle onderdelen van het perceel functioneren en hoe dat samenhangt met de openbare ruimte. Hij laat ook zien wat de effecten zijn van verschillende maatregelen, met hulp van grafieken en animaties. Wat is bijvoorbeeld het effect als je een deel van je tuin zou verlagen? En wat is het effect als je een deel van de tegels vervangt door groen? De tool kan ook laten zien wat er gebeurt als je verschillende maatregelen combineert. Zo kan de tool je helpen om een keuze te maken bij maatregelen tegen wateroverlast.

De 'praatplaat’ helpt waterbeheerders, gemeenten, bewoners en bedrijven om met elkaar in gesprek te gaan over een klimaatbestendige inrichting van het beekdallandschap. De plaat nodigt betrokken partijen uit om over de grenzen van het eigen belang heen te kijken en samen naar oplossingen te zoeken. Het vormt daarmee een hulpmiddel bij het voeren van de risicodialoog. De tekeningen laten zien wat de uitdagingen zijn en welke maatregelen je kunt nemen.

Download de praatplaat.

Hoe werkt het riool? Wat gebeurt er precies met ons afvalwater en met regenwater? Welk type riool is het beste voor het milieu en klimaatverandering? Wat kun je doen als er water je huis in loopt? Waarom betalen we rioolheffing? Zomaar wat vragen die te maken hebben met het riool. Op www.riool.info vind je het antwoord op alle rioolvragen. De website is van Stichting RIONED. Deze stichting stimuleert de zorg voor de riolering en het water in de steden in Nederland.

Heb je als gemeente of waterschap stresstesten uitgevoerd en kwetsbaarheden als gevolg van extreem weer in beeld gebracht? Dan kun je de risicodialoog gaan voeren: met partijen praten over de risico’s, het beschermingsniveau en de maatregelen. Maar wie zijn die partijen en hoe voer je het gesprek? Daar kan de Routekaart risicodialoog je bij helpen.

De toolbox laat zien hoe effectief verschillende maatregelen zijn in een bepaald gebied dat te maken heeft met wateroverlast, droogte of hitte. Eerst kies je zelf een aantal maatregelen die je op de kaart tekent. Daarna laat de tool zien hoe effectief de gekozen maatregelen zijn, bijvoorbeeld door aan te geven voor hoeveel extra waterberging de maatregel zorgt of hoe sterk hittestress erdoor vermindert. Ook maakt de tool een schatting van hoeveel de maatregelen kosten.

Let op: gebruik de tool in de browsers Chrome, Microsoft Edge, Safari en Firefox. In Internet Explorer werkt de tool niet! 

Het voorbeeldenboek 'Het klimaat past ook in uw straatje' geeft enkele voorbeelden van klimaatbestendige herinrichtingsmogelijkheden van woonstraten. Het boek toont voor enige karakteristieke typologieën van woonstraten dat bij herinrichting een klimaatbestendige inrichting veelal eenvoudig is en niet meer kost dan een  traditionele herinrichting. Dit is gebaseerd op analyses van inrichtingsvarianten van concrete locaties met schatting van kosten en baten.